Protez Cerrahisi Prensipleri ve Bilinmesi Gerekenler
Protez artık çalışması mümkün olmayan bir eklemin yerine uygulanan yapay bir eklemdir. Arthroplasty yani eklem yüzeyinin çalışabilir hale getirilmesi ameliyatları bir çok eklem için yapılabilmektedir. Bir çok çeşidi bulunan bu ameliyat türleri ile hastanın tekrar bağımsız ve ağrısız hareket edebilir hale getirilmesi amaçlanır.
Protezler, malzeme bilimi ile tıb bilimini birleştirmiştir. Triboloji, göreceli hareket halinde olan etkileşimli yüzeylerin bilimi ve mühendisliğidir. Sürtünme,kayganlık ve aşınma prensiplerinin çalışılmasını ve uygulanmasını içerir. Bu iki bilim dalının 100 yıldan fazladır birlikte çalışması sonucu günümüzde çok çeşitli protez türü vardır. Protezler tek bir malzeme çeşidinden oluşmazlar. Birden fazla materyal yerine göre bir araya getirilir.
Her bir insanın yapısını, büyüklüğünü, kemik ve kas şekillerinin de çok çeşitli olduğunu da düşünürsek, değişik ihtiyaçlar için farklı birçok tasarım vardır. Eskiden protezler kemiğe diş dolgusuna benzer bir madde ile tutturulurken günümüzde malzeme bilimi sayesinde artık protezler kemiğe bitişebilen ve kaynayabilen malzemeler ile kaplanmaktadır. Burada yazılan prensipler primer dediğimiz ilk kez protez ameliyatı olanlar yanında revizyon dediğimiz belli bir nedenle protezi değişecek hastalar için de geçerlidir.
İyi bir protezden ne beklenir?
Hastayı normal günlük aktiviteye kavuşturması
Hareketlerin normalleşmesi
Ameliyat sürecinin zahmetsiz ve risksiz yaşanması
Ömür boyu ya da olabildiğince uzun dayanması
Uygulanan kemiğe uygun boyutta olması ve eklem yüzeyine tam eşleşen şekilde uygulanması beklenir. Günümüzde artık 3 boyutlu modelleme ile kişiye özel protezlerin üretimi de yapılabilmektedir.
Günümüzün en iyi standartları ile üretilmiş olması ve arkasında en az 20 yıllık araştırma geliştirme bilgisi olmalıdır.
Üretim ve Paketleme standartlarının ISO 7207,gibi standart belgeleri olması gereklidir.
Protezin en az 5-10 yıllık kullanım geçmişi olması ve yayınlarının sonuçlarının iyi olması gerekir.
Kemiğe tutunması iyi olmalı, sürtünme nedeni ile sorunları az olmalıdır.
Yapacak cerrahın protez cerahisinde yeterli tecrübeye sahip olması ve kullanılacak proteze de alışkın olması gerekir. Protez cerrahisi konusunda tecrübe, sadece protezi uygulamayı değil olabilecek sorun ve komplikasyonlarla başetme tecrübesini içerir.
Zamanlama nasıl olmalıdır?
Yaş ile ilgili kısıtlama yoktur.
Protez cerrahisi için en iyi zaman artık medikal ya da protez dışı cerrahi tedavilerin işe yaramayacağı zamandır.
Eskiden yapılan sementli protezlerde beklenen protez ömrü kısa olduğu için ne kadar geç yapılırsa o kadar iyi olur düşüncesi hakimdi.
Günümüzde protezlerin çok uzun yıllar (25 ve üstü) yaşam kalitesini artırıp spor yapmaya imkan tanıması mümkün olmuştur. Burada gözden kaçırılmaması gereken husus yapılacak protezden çok o protezi çalıştıracak kasların, bağların ve kemiğin durumudur. Zaman geçtikçe kaslar güç kaybeder , kemik erir ve bağlar sertleşir. Eklemin sürtünen yüzeyini değiştirmekle bu sorunlardan kurtulamazsınız. Bu yüzden kasların, bağların ve kemiğin iyi olduğu zamanda protezi yapmak protez ömrünü de uzatır, çekilen çileyi de azaltır.
Toplumda protezin bir yaşlı ameliyatı olduğu artık kanıksanmış bir durumdur. Elbette kimse durup dururken protez olmak istemez . Ancak 40 yaşında iseniz ve ekleminiz artık sizi yaşamın her alanından geri bıraktıracak hale gelmişse bu çileyi 60 yaşına kadar çekmenin ne gibi bir faydası olur ki? hayatınızın verimli yıllarını ağrı kesicilerle, iğnelerle ve hareketten imtina ederek geçirdikten sonra yaşlanınca protez olup rahatlamak fikri bana pek sağlıklı gelmiyor. Zaten ilerde yürüyemeyecek hale gelince protez yapılsın diye beklemeye kalkınca kasları ve bağların esnekliğini de kaybediyorsunuz ki bu hareketi kaybetmek demektir. Protez sadece eklemin sürtünme sürecini düzeltir. Esas hareketi sağlayan kaslarınız ve çok önemli olarak bağlarınızın çalışma dengesidir. Bunları protezle bir anda geri kazanamazsınız. Örneğin diz bükülmesi artık 80 derecede kalmış ise protez yapsanız dahi bağ, eklem zarı ve kas gerginliklerinin düzelmesi ve dizinizi tam bükmeniz artık oldukça zordur. İnsan zamanla ne kadar etkilendiğini farketmeyebilir. ‘Yaşlandı’ artık ondan yürüyemiyor diyenlerin zıpkın gibi yürüyen yaşlılarında var olduğunu ve bunun neden olduğunu sorgulaması gerekir.Dilimizde güzel bir deyiş var ‘hareket berekettir’ diye. Ne olursa olsun, hangi yaşta olursanız olun sişzi hareketsiz kılan her türlü durumu, hastalığı, alışkanlığı bir an önce bertaraf etmeye çalışmak en doğru olanıdır.
Bazı hastalar yıllarca ağrı kesici ve iğneler ile eh işte komşuya gidecek kadar yürüyebiliyorlar. Artık muhtaç olmaktan korkar hale gelince protez yaptırmayı ciddi ciddi düşünmeye başlıyorlar. Malesef bu kadar geç yaşta protez cerrahisi ise hem kalp tansiyon şeker gibi nedenlerle daha riskli oluyor hem de ameliyat sonrası kasların geri kazanılması zor oluyor. Ağrı kesiciler de şeker değildir ve uzun süreler bunları kullanımı bir çok risk yaşatır ,üstelik insan zamanla ağrı kesicilere de duyarsız hale gelinir. Ne kadar yaşlı olursa olsun bir insanın ne kadar çok hareketi varsa hastalık riski o oranda azalır ve yaşam kalitesi de artar. Yaşlılık protez olmaya asla engel değildir. Izdırabın yaşı yoktur ve protez sonrası artacak hareket ve yürüyüşler yaşam kalitesini çok fazla artırır.
Protez cerrahisi öncesi nelere dikkat edilir?
Cerrahınıza tıbbi geçmişiniz ve varsa almakta olduğunuz ilaçları (şeker, tansiyon, kan sulandırıcılar, aspirin…) tam olarak bildirin. Protezden beklentinizi konuşun, protezin size ne kazandıracağını ve olası riskleri öğrenin.
Ameliyat öncesinden itibaren ameliyat sonrası çabuk iyileşme için tedbirler alınmalıdır.
Basit egzersizler kasların durumunu iyi hale getirir ve yürüme kolay olur, bu basit egzersizleri öğrenin ve uygulayın.
Su içmeyi artırmak ameliyat risklerini azaltır
Enfeksiyon varlığı araştırılmalıdır. Hastanın burnundan kültür alınmalı, idrar tetkiki yapılamlıdır. CRP, Sedimantasyon ve tam kan gibi enfeksiyon tetkiklerinin sonuçları ameliyattan 1 hafta önce görülmelidir. Risk varsa bunlar ameliyat öncesi tedavi edilmelidir.
Ağrı kontrol protokolü ameliyat sabahından itibaren başlanmalıdır
Ameliyat sonrası yapılacak egzersizler ve iyileşme süreci öğrenilmelidir. Yürüme yardımcılarının (walker, canadien vb) nasıl kullanıldığını öğrenin. Bunlar kullanmak düşündüğünüz gibi olmayabilir.
Evde ilk günler için alınacak tedbirler cerraha sorulmalıdır. bazı hastalarda klozet yükseltici, yürüteç, koltuk değneği gibi araçlar,yaşlı hastalar için tuvalette tutunma yerleri yapılabilinir.
Ameliyat öncesi hasta riskleri minimuma indirilmelidir. Protezi ‘vücudun kabul etmemesi’ olarak bilinen durumların çoğu enfeksiyon yani mikrop kapması nedeni ile protezin tutunduğu kemikten gevşemesidir. Şeker, guatr gibi hastalıklar varsa bunların kontrol altında olduğu ilgili bölümlerle konsültasyon yapılarak teyit edilmelidir. Varsa parmak arası mantarlarıtedavi ettirmeli, iltihabi diş sorunları varsa giderilmelidir.
Anestezi muayenesi ve varsa gereken konsültasyonlar tamamlanır.
Ameliyat sonrası süreci, özellikle ağrı ile ilgili olan kaygılarınızı hekimizle konuşun.
Kan sulandırıcı kullanıyorsanız cerrahınız gerekli tedbirleri alacaktır. Aspirin (ecoprin, coraspin) ameliyattan 5-7 gün önce kesilmelidir, yerine başka bir kan sulandırıcı verilebilir.
Hastane süreci nasıl olur?
Ameliyat öncesi en az 6 saat tamamen aç ve sıvı içmemiş halde hastaneye gelmeniz gerekir. Bazı tansiyon hastalarında tansiyon ilacı aynı gün sabahı çok az bir miktar su ile verilebilir. Yaşlı hastalarda 1 gün öncesinde hastane yatışı daha hazırlıklı olmayı sağlar.
Ameliyat öncesinde ağrı kontrolü protokolü başlar
Eğer ilk kez protez oluyorsanız ameliyat yerine ve duruma göre 1-2 saat sürer. Protez değişimi ya da revizyon ameliyatlarında bu süre 4-5 saate kadar uzayabilmektedir.
Ameliyat sonrası yaşa ve tekniğe göre aynı gün ya da 1 gün sonra ayağa kalkıp ilk adımları atmak mümkündür. Bazı hastalarda ameliyat bölgesinde kan toplanmasını azlatmak amacı ile konulan drenler 1 gün sonra çıkartılır.
Hastanede kalış süresi duruma göre 1-4 gün arasıdır.
Hastanede kan pıhtısı oluşmasına karşı önlemler alınır. Egzersiz bu konuda da önemlidir. Erken hareket, kan sulandırıcılar, bazen bacak kompresyon araçları kullanılabilir. bacakta ki ödem geçip hareket iyi bir seviyeye gelinceye dek bu sulandırıcılar kullanılmaya devam edilir.
Kaslarınızın durumu iyi ise en geç 3. haftadan itibaren desteksiz ( walker , baston) kullanmadan yürümeye başlarsınız.
Kalça protezinde 1. ayda araba kullanmak olasıdır. Diz protezinde bu süre daha uzun olmaktadır.
Ameliyat sonrası erken dönem neler yaşanır?
Hastaneden taburcu olurken evde gerekli tedbirleri almış olmak rahat ettirir. Klozet yükseltici, biraz yüksek bir yatak erken dönem hareket kolaylığı sağlar.
Evde hasta yatağı hazırlamak genellikle yürüme ve iyileşme süresini uzatır. Doktorunuz özel bir durum nedeni ile belirtmemiş ise egzersiz, yürüyüş ve hareketleri her gün artırmak yerinde olur.
Ameliyat sonrası beslenmede sebze, protein ve lifli gıdalar ağırlıkta olmalı, şekerli besinler, ağır baharatlı besinler alınmamalıdır.
Ameliyattan sonra 3. gün civarı ameliyat bölgesi şişliğin fazlalaştığını farkedebilirsiniz. Bu genellikle normal olup doku ödemi ve bazen sızan kanamaya bağlıdır.
Yürüme yardımcılarını (yürüteç, walker, baston) size gösterdikleri şekilde kullanın.
Doktorunuz çömelme , bağdaş gibi bazı hareketleri belli bir süre yasaklamış olabilir, bunları tam olarak öğrenin ve uygulayın.
Verilen egzersizleri dışarıdan bir gözün kontrolü ile doğru yaptığınıza emin olarak yapın.
Fizyoterapistler erken dönem iyileşme kalitesi ve hızını artırırlar.
Ameliyat sonrası kırmızı alarmlar
Ciddi bir sıkıntı olmaması için aşağıda ki durumlarda hemen doktorunuzu aramanız gerekir:
yara akıntıları
öncesinde olmayan bir nefes darlığı ya da çarpıntı
bacakta ağrılı şiddetli şişmeler,
düşme
olmayan bir ağrının başlaması
ayak veya el hareketlerinde güçsüzlük, uyuşma
baygınlık
Protezi olan hastaların dikkat etmesi gereken hususlar var mıdır?
Aslında çok acayip bir tedbir yok; sadece zaten protezi olmayan insanların da yapması gerekenler şeyler var. Ciddi bir sıkıntı ve emek sonrası bir proteziniz olduğu için daha hassas olmak iyi olur:
her türlü enfeksiyonlarda anında tedavi sağlanmalıdır. Diş çürükleri kısa zamanda giderilmelidir. İdrar enfeksiyonlarına karşı dikkatli olunmalıdır. Kalça protezi varsa o taraftan iğne, enjeksiyon yaptırılmamalıdır.
Doktorunuzun önerdiği kontrol sürelerini kaçırmayın.
Egzersiz ve yapılabilen sporlardan vazgeçmeyin.
Bol yürüyün, yüzün ve aktif olun.
Kilo almayın, varsa verin.
Günümüzde protez cerrahisi çok sık yapılan ameliyatlar arasına girmiştir ve bu ameliyatın başarısı ile ilgilidir. Başarısız sonuçlar alınan bir ameliyatı kimse uzun süreler yapıp duramaz. Protez ameliyatları dünyada da en çok yüz güldüren ameliyatlar sıralamasının başında gelmektedir. Her işte olduğu gibi doğru zaman, doğru teknik ve doğru süreç yönetimi ile hiç beklenmeyecek kadar kolay olduğu olur ve hastalar bir müddet sonra protez ameliyatı olduklarını dahi unuturlar.