Protez Cerrahisi Prensipleri ve Bilinmesi Gerekenler
Protez artık çalışması mümkün olmayan bir eklemin yerine uygulanan yapay bir eklemdir. Arthroplasty yani eklem yüzeyinin çalışabilir hale getirilmesi ameliyatları bir çok eklem için yapılabilmektedir. Bir çok çeÅŸidi bulunan bu ameliyat türleri ile hastanın tekrar bağımsız ve aÄŸrısız hareket edebilir hale getirilmesi amaçlanır.
Protezler, malzeme bilimi ile tıb bilimini birleÅŸtirmiÅŸtir. Triboloji, göreceli hareket halinde olan etkileÅŸimli yüzeylerin bilimi ve mühendisliÄŸidir. Sürtünme,kayganlık ve aşınma prensiplerinin çalışılmasını ve uygulanmasını içerir. Bu iki bilim dalının 100 yıldan fazladır birlikte çalışması sonucu günümüzde çok çeÅŸitli protez türü vardır. Protezler tek bir malzeme çeÅŸidinden oluÅŸmazlar. Birden fazla materyal yerine göre bir araya getirilir.
Her bir insanın yapısını, büyüklüÄŸünü, kemik ve kas ÅŸekillerinin de çok çeÅŸitli olduÄŸunu da düÅŸünürsek, deÄŸiÅŸik ihtiyaçlar için farklı birçok tasarım vardır. Eskiden protezler kemiÄŸe diÅŸ dolgusuna benzer bir madde ile tutturulurken günümüzde malzeme bilimi sayesinde artık protezler kemiÄŸe bitiÅŸebilen ve kaynayabilen malzemeler ile kaplanmaktadır. Burada yazılan prensipler primer dediÄŸimiz ilk kez protez ameliyatı olanlar yanında revizyon dediÄŸimiz belli bir nedenle protezi deÄŸiÅŸecek hastalar için de geçerlidir.
Ä°yi bir protezden ne beklenir?
Hastayı normal günlük aktiviteye kavuÅŸturması
Hareketlerin normalleÅŸmesi
Ameliyat sürecinin zahmetsiz ve risksiz yaÅŸanması
Ömür boyu ya da olabildiÄŸince uzun dayanması
Uygulanan kemiÄŸe uygun boyutta olması ve eklem yüzeyine tam eÅŸleÅŸen ÅŸekilde uygulanması beklenir. Günümüzde artık 3 boyutlu modelleme ile kiÅŸiye özel protezlerin üretimi de yapılabilmektedir.
Günümüzün en iyi standartları ile üretilmiÅŸ olması ve arkasında en az 20 yıllık araÅŸtırma geliÅŸtirme bilgisi olmalıdır.
Üretim ve Paketleme standartlarının ISO 7207,gibi standart belgeleri olması gereklidir.
Protezin en az 5-10 yıllık kullanım geçmiÅŸi olması ve yayınlarının sonuçlarının iyi olması gerekir.
KemiÄŸe tutunması iyi olmalı, sürtünme nedeni ile sorunları az olmalıdır.
Yapacak cerrahın protez cerahisinde yeterli tecrübeye sahip olması ve kullanılacak proteze de alışkın olması gerekir. Protez cerrahisi konusunda tecrübe, sadece protezi uygulamayı deÄŸil olabilecek sorun ve komplikasyonlarla baÅŸetme tecrübesini içerir.
Zamanlama nasıl olmalıdır?
Yaş ile ilgili kısıtlama yoktur.
Protez cerrahisi için en iyi zaman artık medikal ya da protez dışı cerrahi tedavilerin iÅŸe yaramayacağı zamandır.
Eskiden yapılan sementli protezlerde beklenen protez ömrü kısa olduÄŸu için ne kadar geç yapılırsa o kadar iyi olur düÅŸüncesi hakimdi.
Günümüzde protezlerin çok uzun yıllar (25 ve üstü) yaÅŸam kalitesini artırıp spor yapmaya imkan tanıması mümkün olmuÅŸtur. Burada gözden kaçırılmaması gereken husus yapılacak protezden çok o protezi çalıştıracak kasların, baÄŸların ve kemiÄŸin durumudur. Zaman geçtikçe kaslar güç kaybeder , kemik erir ve baÄŸlar sertleÅŸir. Eklemin sürtünen yüzeyini deÄŸiÅŸtirmekle bu sorunlardan kurtulamazsınız. Bu yüzden kasların, baÄŸların ve kemiÄŸin iyi olduÄŸu zamanda protezi yapmak protez ömrünü de uzatır, çekilen çileyi de azaltır.
Toplumda protezin bir yaÅŸlı ameliyatı olduÄŸu artık kanıksanmış bir durumdur. Elbette kimse durup dururken protez olmak istemez . Ancak 40 yaşında iseniz ve ekleminiz artık sizi yaÅŸamın her alanından geri bıraktıracak hale gelmiÅŸse bu çileyi 60 yaşına kadar çekmenin ne gibi bir faydası olur ki? hayatınızın verimli yıllarını aÄŸrı kesicilerle, iÄŸnelerle ve hareketten imtina ederek geçirdikten sonra yaÅŸlanınca protez olup rahatlamak fikri bana pek saÄŸlıklı gelmiyor. Zaten ilerde yürüyemeyecek hale gelince protez yapılsın diye beklemeye kalkınca kasları ve baÄŸların esnekliÄŸini de kaybediyorsunuz ki bu hareketi kaybetmek demektir. Protez sadece eklemin sürtünme sürecini düzeltir. Esas hareketi saÄŸlayan kaslarınız ve çok önemli olarak baÄŸlarınızın çalışma dengesidir. Bunları protezle bir anda geri kazanamazsınız. ÖrneÄŸin diz bükülmesi artık 80 derecede kalmış ise protez yapsanız dahi baÄŸ, eklem zarı ve kas gerginliklerinin düzelmesi ve dizinizi tam bükmeniz artık oldukça zordur. Ä°nsan zamanla ne kadar etkilendiÄŸini farketmeyebilir. ‘YaÅŸlandı’ artık ondan yürüyemiyor diyenlerin zıpkın gibi yürüyen yaÅŸlılarında var olduÄŸunu ve bunun neden olduÄŸunu sorgulaması gerekir.Dilimizde güzel bir deyiÅŸ var ‘hareket berekettir’ diye. Ne olursa olsun, hangi yaÅŸta olursanız olun siÅŸzi hareketsiz kılan her türlü durumu, hastalığı, alışkanlığı bir an önce bertaraf etmeye çalışmak en doÄŸru olanıdır.
Bazı hastalar yıllarca aÄŸrı kesici ve iÄŸneler ile eh iÅŸte komÅŸuya gidecek kadar yürüyebiliyorlar. Artık muhtaç olmaktan korkar hale gelince protez yaptırmayı ciddi ciddi düÅŸünmeye baÅŸlıyorlar. Malesef bu kadar geç yaÅŸta protez cerrahisi ise hem kalp tansiyon ÅŸeker gibi nedenlerle daha riskli oluyor hem de ameliyat sonrası kasların geri kazanılması zor oluyor. AÄŸrı kesiciler de ÅŸeker deÄŸildir ve uzun süreler bunları kullanımı bir çok risk yaÅŸatır ,üstelik insan zamanla aÄŸrı kesicilere de duyarsız hale gelinir. Ne kadar yaÅŸlı olursa olsun bir insanın ne kadar çok hareketi varsa hastalık riski o oranda azalır ve yaÅŸam kalitesi de artar. YaÅŸlılık protez olmaya asla engel deÄŸildir. Izdırabın yaşı yoktur ve protez sonrası artacak hareket ve yürüyüÅŸler yaÅŸam kalitesini çok fazla artırır.
Protez cerrahisi öncesi nelere dikkat edilir?
Cerrahınıza tıbbi geçmiÅŸiniz ve varsa almakta olduÄŸunuz ilaçları (ÅŸeker, tansiyon, kan sulandırıcılar, aspirin…) tam olarak bildirin. Protezden beklentinizi konuÅŸun, protezin size ne kazandıracağını ve olası riskleri öÄŸrenin.
Ameliyat öncesinden itibaren ameliyat sonrası çabuk iyileÅŸme için tedbirler alınmalıdır.
Basit egzersizler kasların durumunu iyi hale getirir ve yürüme kolay olur, bu basit egzersizleri öÄŸrenin ve uygulayın.
Su içmeyi artırmak ameliyat risklerini azaltır
Enfeksiyon varlığı araÅŸtırılmalıdır. Hastanın burnundan kültür alınmalı, idrar tetkiki yapılamlıdır. CRP, Sedimantasyon ve tam kan gibi enfeksiyon tetkiklerinin sonuçları ameliyattan 1 hafta önce görülmelidir. Risk varsa bunlar ameliyat öncesi tedavi edilmelidir.
AÄŸrı kontrol protokolü ameliyat sabahından itibaren baÅŸlanmalıdır
Ameliyat sonrası yapılacak egzersizler ve iyileÅŸme süreci öÄŸrenilmelidir. Yürüme yardımcılarının (walker, canadien vb) nasıl kullanıldığını öÄŸrenin. Bunlar kullanmak düÅŸündüÄŸünüz gibi olmayabilir.
Evde ilk günler için alınacak tedbirler cerraha sorulmalıdır. bazı hastalarda klozet yükseltici, yürüteç, koltuk deÄŸneÄŸi gibi araçlar,yaÅŸlı hastalar için tuvalette tutunma yerleri yapılabilinir.
Ameliyat öncesi hasta riskleri minimuma indirilmelidir. Protezi ‘vücudun kabul etmemesi’ olarak bilinen durumların çoÄŸu enfeksiyon yani mikrop kapması nedeni ile protezin tutunduÄŸu kemikten gevÅŸemesidir. Åžeker, guatr gibi hastalıklar varsa bunların kontrol altında olduÄŸu ilgili bölümlerle konsültasyon yapılarak teyit edilmelidir. Varsa parmak arası mantarlarıtedavi ettirmeli, iltihabi diÅŸ sorunları varsa giderilmelidir.
Anestezi muayenesi ve varsa gereken konsültasyonlar tamamlanır.
Ameliyat sonrası süreci, özellikle aÄŸrı ile ilgili olan kaygılarınızı hekimizle konuÅŸun.
Kan sulandırıcı kullanıyorsanız cerrahınız gerekli tedbirleri alacaktır. Aspirin (ecoprin, coraspin) ameliyattan 5-7 gün önce kesilmelidir, yerine baÅŸka bir kan sulandırıcı verilebilir.
Hastane süreci nasıl olur?
Ameliyat öncesi en az 6 saat tamamen aç ve sıvı içmemiÅŸ halde hastaneye gelmeniz gerekir. Bazı tansiyon hastalarında tansiyon ilacı aynı gün sabahı çok az bir miktar su ile verilebilir. YaÅŸlı hastalarda 1 gün öncesinde hastane yatışı daha hazırlıklı olmayı saÄŸlar.
Ameliyat öncesinde aÄŸrı kontrolü protokolü baÅŸlar
EÄŸer ilk kez protez oluyorsanız ameliyat yerine ve duruma göre 1-2 saat sürer. Protez deÄŸiÅŸimi ya da revizyon ameliyatlarında bu süre 4-5 saate kadar uzayabilmektedir.
Ameliyat sonrası yaÅŸa ve tekniÄŸe göre aynı gün ya da 1 gün sonra ayaÄŸa kalkıp ilk adımları atmak mümkündür. Bazı hastalarda ameliyat bölgesinde kan toplanmasını azlatmak amacı ile konulan drenler 1 gün sonra çıkartılır.
Hastanede kalış süresi duruma göre 1-4 gün arasıdır.
Hastanede kan pıhtısı oluÅŸmasına karşı önlemler alınır. Egzersiz bu konuda da önemlidir. Erken hareket, kan sulandırıcılar, bazen bacak kompresyon araçları kullanılabilir. bacakta ki ödem geçip hareket iyi bir seviyeye gelinceye dek bu sulandırıcılar kullanılmaya devam edilir.
Kaslarınızın durumu iyi ise en geç 3. haftadan itibaren desteksiz ( walker , baston) kullanmadan yürümeye baÅŸlarsınız.
Kalça protezinde 1. ayda araba kullanmak olasıdır. Diz protezinde bu süre daha uzun olmaktadır.
Ameliyat sonrası erken dönem neler yaÅŸanır?
Hastaneden taburcu olurken evde gerekli tedbirleri almış olmak rahat ettirir. Klozet yükseltici, biraz yüksek bir yatak erken dönem hareket kolaylığı saÄŸlar.
Evde hasta yatağı hazırlamak genellikle yürüme ve iyileÅŸme süresini uzatır. Doktorunuz özel bir durum nedeni ile belirtmemiÅŸ ise egzersiz, yürüyüÅŸ ve hareketleri her gün artırmak yerinde olur.
Ameliyat sonrası beslenmede sebze, protein ve lifli gıdalar ağırlıkta olmalı, şekerli besinler, ağır baharatlı besinler alınmamalıdır.
Ameliyattan sonra 3. gün civarı ameliyat bölgesi ÅŸiÅŸliÄŸin fazlalaÅŸtığını farkedebilirsiniz. Bu genellikle normal olup doku ödemi ve bazen sızan kanamaya baÄŸlıdır.
Yürüme yardımcılarını (yürüteç, walker, baston) size gösterdikleri ÅŸekilde kullanın.
Doktorunuz çömelme , baÄŸdaÅŸ gibi bazı hareketleri belli bir süre yasaklamış olabilir, bunları tam olarak öÄŸrenin ve uygulayın.
Verilen egzersizleri dışarıdan bir gözün kontrolü ile doÄŸru yaptığınıza emin olarak yapın.
Fizyoterapistler erken dönem iyileÅŸme kalitesi ve hızını artırırlar.
Ameliyat sonrası kırmızı alarmlar
Ciddi bir sıkıntı olmaması için aÅŸağıda ki durumlarda hemen doktorunuzu aramanız gerekir:
yara akıntıları
öncesinde olmayan bir nefes darlığı ya da çarpıntı
bacakta ağrılı şiddetli şişmeler,
düÅŸme
olmayan bir ağrının başlaması
ayak veya el hareketlerinde güçsüzlük, uyuÅŸma
baygınlık
Protezi olan hastaların dikkat etmesi gereken hususlar var mıdır?
Aslında çok acayip bir tedbir yok; sadece zaten protezi olmayan insanların da yapması gerekenler ÅŸeyler var. Ciddi bir sıkıntı ve emek sonrası bir proteziniz olduÄŸu için daha hassas olmak iyi olur:
her türlü enfeksiyonlarda anında tedavi saÄŸlanmalıdır. DiÅŸ çürükleri kısa zamanda giderilmelidir. Ä°drar enfeksiyonlarına karşı dikkatli olunmalıdır. Kalça protezi varsa o taraftan iÄŸne, enjeksiyon yaptırılmamalıdır.
Doktorunuzun önerdiÄŸi kontrol sürelerini kaçırmayın.
Egzersiz ve yapılabilen sporlardan vazgeçmeyin.
Bol yürüyün, yüzün ve aktif olun.
Kilo almayın, varsa verin.
Günümüzde protez cerrahisi çok sık yapılan ameliyatlar arasına girmiÅŸtir ve bu ameliyatın baÅŸarısı ile ilgilidir. BaÅŸarısız sonuçlar alınan bir ameliyatı kimse uzun süreler yapıp duramaz. Protez ameliyatları dünyada da en çok yüz güldüren ameliyatlar sıralamasının başında gelmektedir. Her iÅŸte olduÄŸu gibi doÄŸru zaman, doÄŸru teknik ve doÄŸru süreç yönetimi ile hiç beklenmeyecek kadar kolay olduÄŸu olur ve hastalar bir müddet sonra protez ameliyatı olduklarını dahi unuturlar.